Iannis Xenakis

Iannis Xenakis - kompozytor, architekt, inżynier budownictwa lądowego, ur. w 1922 w Braila (Rumunia) z greckich rodziców. W czasie II wojny walczył w greckim ruchu oporu. Ukończył studia na Politechnice w Atenach. Skazany na śmierć w procesie politycznym, wyemigrował w 1947 do Francji i od 1956 jest obywatelem tego kraju.

Studia muzyczne odbył pod kierunkiem Hermanna Scherchena w Gravesano i Oliviera Messiaena w Paryżu. Współpracował jako architekt z Le Corbusierem. W 1976 otrzymał stopień doktora literatury i nauk humanistycznych w Université de Paris I (Sorbona).

Jest twórcą muzyki stochastycznej i symbolicznej. Do innowacji tych doszedł wprowadzając do kompozycji (instrumentalnej, elektronicznej i komputerowej) rachunek prawdopodobieństwa i teorię zbiorów. Zrealizował szereg kompozycji typu "światło i dźwięk" (które nazwał "polytopes"). Jego zdobycze w dziedzinie nowych technik kompozytorskich zazwyczaj szybko stawały się lingua franca muzycznej awangardy.

Zaprojektował pawilon Philipsa na Wystawie światowej w Brukseli (1958), Couvent de la Tourette (1955) i inne obiekty. Dla pawilonu francuskiego na Expo 1967 w Montrealu stworzył Polytope de Montréal, spektakl audiowizualny z muzyką na cztery orkiestry, łączący rzeźbę, dźwięk i światło. Spektakl typu "światło i dźwięk" zaprojektował także dla ruin Persepolis w Iranie (pokaz w 1971). Polytope de Myc?nes zrealizowany został na ruinach starożytnych Myken w Grecji (1978). Pokazem Diatope uświetnił z kolei inaugurację Centrum Pompidou w 1978. Xenakis był założycielem (1966) oraz dyrektorem Centre d'Etudes de Mathématique et Automatique Muscales (cemamu) w Paryżu, analogiczny ośrodek (Center of Mathematical and Automated Music) stworzył również (1972) przy Indiana University, gdzie od 1972 działał jako associate professor. W latach 1970-72 był członkiem Centre National de Recherche Scientifique. Profesor Université de Paris I, od 1990 nosi tytuł "Professeur émérite".

Obdarzony członkostwem honorowym American Academy and Institute of Arts and Letters (1975), członkostwem Instytutu Francuskiego (1983) i znacznej liczby innych akademii i uniwersytetów, honorowymi obywatelstwami, medalami miast francuskich, rumuńskich i greckich (w 1978 - Myken). W 1976 otrzymał Grand Prix National de la Musique, w 1977 miasto Bonn przyznało mu nagrodę im. Beethovena. W 1982 został kawalerem orderu francuskiej Legii Honorowej, a w latach następnych otrzymał kolejne wysokie odznaczenia państwowe: Officier de l'ordre National du Mérite (1985), Officier de la Légion d'Honneur oraz Commandeur de l'Ordre des Arts et des Lettres (1991), Commandeur dans l'Ordre National du Mérite (1995). W 1997 został laureatem Nagrody Kyoto, w 1998 - Nagrody Międzynarodowej Rady Muzycznej. W 1999 Szwedzka Akademia Muzyczna przyznała mu "Polar Music Prize".

Opublikował książki: Musiques formelles (Paris, 1963), Musique, architecture (Tournai, 1971), Formalized Music (London, 1971), Arts/Sciences, Alliages (Paris, 1979), Xenakis/Les Polytopes (wspólnie z Olivierem Revault d'Allonnes, Paris, 1975).

Ważniejsze kompozycje: Metastasis na orkiestrę (1953-1954), Pithoprakta na orkiestrę (1955-1956), Achorripsis na 21 instrumentów (1956-1957), Diamorphoses na taśmę (1957), Concert PH na taśmę (1958), Syrmos na 18 lub 36 instrumentów smyczkowych (1959), Orient-Occident na taśmę (1960), Atrées na 10 instrumentów (1960), Herma na fortepian (1960-1961), ST/4 na kwartet smyczkowy (1956-1962), ST/48 na orkiestrę (1962), Stratégie na dwie orkiestry (1962), Polla ta Dhina na chór dziecięcy i orkiestrę (1962), Morsima-Amorsima na fortepian, skrzypce, wiolonczelę i kontrabas (1962), ST/10 na 10 instrumentów (1962), Eonta na fortepian i instrumenty dęte (1963-1964), Akrata na instrumenty dęte (1964-1965), Terretektorh na orkiestrę (1965-1966), Oresteia, muzyka sceniczna na dwa chóry i orkiestrę kameralną (1965-1966), Nuits na chór a cappella (1967), Polytope de Montréal, spektakl audiowizualny z muzyką na cztery orkiestry (1967), Nomos gamma na orkiestrę (1967-1968), Kraanerg, muzyka baletowa na taśmę i orkiestrę (1968-1969), Anaktoria na zespół instrumentalny (1969), Persephassa dla sześciu perskusistów (1969), Hibiki Hana Ma na 12 taśm (1969-1970), Antikhthon, muzyka baletowa na orkiestrę (1971), Mikka na skrzypce (1971), Charisma na klarnet i wiolonczelę (1971), Persepolis, spektakl audiowizualny z muzyką na taśmę (1972), Polytope de Cluny, spektakl audiowizualny z muzyką na taśmę (1972), Linaia-Agon na zespół instrumentów blaszanych (1972), Cendrées na chór i orkiestrę (1973), Evryali na fortepian (1973), Gmeeoorh na organy (1974), Phlegra na 11 instrumentów dętych (1975), Retours-Windungen na 12 wiolonczel (1976), Mikka "S" na skrzypce (1976), Kottos na wiolonczelę (1976), Jonchaies na orkiestrę (1977), Khoai na klawesyn (1976), La légende d'Eer na 1600 lamp błyskowych, 4 wiązki promieni lasera, 400 luster, przyrządy optyczne i taśmę magnetofonową 7-ścieżkową (1977), Pléiades dla sześciu perkusistów (1978), Ais na baryton, perkusję solo i orkiestrę (1980), Nekuia na chór mieszany i orkiestrę (1981), Mists na fortepian (1981), Serment-Orkos na chór a cappella (1981), Komboi na klawesyn i perkusję (1981), Pour les baleines na wielką orkiestrę smyczkową (1983), Pour la paix na chór mieszany, taśmę i recytatorów (1982), Shaar na wielką orkiestrę smyczkową (1983), Tetras, kwartet smyczkowy (1983), Chants des soleils na chór mieszany, chór dziecięcy i instrumenty dęte blaszane (1983), Khal Perr na kwintet instrumentów dętych blaszanych i perkusję (1983), Naama na klawesyn (1984), Lichens I na orkiestrę (1984), Idmen A na chór mieszany i 4 perkusistów (1985), Idmen B na 4 perkusistów i chór (1985), A l'île de Gorée na klawesyn amplifikowany i zespół instrumentalny (1986), Akea na fortepian i kwartet smyczkowy (1986), Keqrops na fortepian i orkiestrę (1986), Keren na puzon solo (1986), Horos na orkiestrę (1986), Jalons na 15 instrumentów 1986), Xas na kwartet saksofonowy (1987), Kassandra, Oresteia II na baryton, psałterium i perkusję (1987), Tracées na wielka orkiestrę (1987), A. R. (Hommage ą Ravel) nas fortepian (1987), Ata na wielką orkiestrę (1987), Tauriphanie na taśmę (1987), Waarg na 13 instrumentów (1988), Rebonds na perkusję (1988), Echange na klarnet basowy i 13 instrumentów (1989), Voyage absolu des unari vers Andromede na taśmę (1989), Epicycle na wiolonczelę i 12 muzyków (1989), Tetora, kwartet smyczkowy (1990), Knephas na 32 głosy mieszane (1990), Kyania na orkiestrę (1990), Turakemsu na orkiestrę (1990), Roái na orkiestrę (1991), Troorkh na puzon i orkiestrę (1991), Dox-Orkh na skrzypce solo i orkiestrę (1991), Krinoidi na orkiestrę (1991), Les Bacchantes d'Euripide na chór żeński i zespół (1993), Mosaiques na orkiestrę (1993), Dämmerschein na orkiestrę (1993-1994), Mnamas Xapin Witoldowi Lutosławskiemu na 2 trąbki i 2 rogi (1994), Sea Nymphs na głosy mieszane (1994), Koiranoi na orkiestrę (1994), S. 709 na taśmę (1994), Ergma, kwartet smyczkowy (1994), Ioolkos na orkiestrę (1995), Kuilenn na 9 instrumentów dętych (1995), Ittidra, sekstet smyczkowy (1995), Roscobeck na wiolonczelę i kontrabas (1996), Sea-Change na orkiestrę (1997), Zythos dla 7 muzyków (1996), O-Mega na perkusję solo i 13 instrumentów (1997).

Ata

Ata to w pisowni doryckiej Atees: rodzaj szaleństwa, zsyłanego przez bogów na ludzi chorych na władzę i wielkość, rozkochanych w sobie. Nasze głupie uczynki, głupstwa jakie robimy w miłości, w tym, co piszemy, nie mają logicznego związku. Ata jest o niebezpieczeństwie powrotu do samego siebie".

I. Xenakis

Utwór wyrasta w prostej linii z Keqrops (1986) i Horos (1987). Przedstawia konflikt, rozgrywający się wewnątrz umysłu i duszy człowieka. Już sam początek utworu określa siły, taktykę i pole bitwy.

I. W smyczkach występują grupy tercji małych, zbitych w gęste klastery; każdy z instrumentów smyczkowych zakreśla falistą linię melodyczną, a nad harmonią unoszą się wonności starożytnych tetrachordów. Ich stopniowe zagęszczanie i wzrost wysokości uwieńczone jest długim trylem w wysokim rejestrze.

II. Ruchy instrumentów dętych drewnianych są oszczędne. Podstawę harmoniczną tworzą smyczki. Tym razem ich język jest całkowicie schromatyzowany.

III. Akordy drzewa tworzą jak gdyby tapetę, a na powierzchni paradują 4- lub 5-dświękowe grupy gęstych tetrachordalnych akordów blachy. Wraz ze stopniowym wzrostem ich częstotliwości pojawiają się repliki tych akordów - najpierw w grupie instrumentów drewnianych, potem w smyczkach. Niebawem doprowadzi to do synchronicznego tutti.

Specyfika artykulacji utrzymuje świat Ata w stanie nieustannego napięcia. Całość jest procesem stopniowej akumulacji masy fizycznej, który zazębia się z redukcją harmonicznego rozbicia. Pod sam koniec utworu o mały włos nie dochodzi do konwencjonalnego "rozwiązania" harmonicznego.

Prawykonanie Ata (1987) odbyło się podczas festiwalu Gulbenkiana w Lizbonie w maju 1988 r. Orkiestrą symfoniczną rozgłośni Südwestfunk w Baden-Baden dyrygował Michael Gielen.