György Ligeti

Twórczość György Ligeti'ego odzwierciedla fundamentalne dla muzyki XX wieku napięcia pomiędzy dziedzictwem historyczno-kulturowym a konstruktywizmem.

Dla Ligetiego, urodzonego 28 maja 1923 w Siedmiogrodzie w rodzinie węgierskich Żydów, dziedzictwem była z jednej strony zachodnia tradycja klasyczno-romantyczna, z drugiej zaś - miejscowa muzyka etniczna i artystyczna.

Kompozytor kształcił się najpierw pod kierunkiem Ferenca Farkasa (1941-1943), następnie w Akademii im. Franciszka Liszta w Budapeszcie (1945-1949), gdzie obok Farkasa jego profesorami byli Sándor Veress, Pál Járdányi i Lajos Bárdos.

Pomimo, iż tradycję muzyczną w tych latach wyznaczali na Węgrzech dwaj kompozytorzy: Kodály i Bartók, byłoby błędem uwypuklać jej znaczenie dla wczesnych dzieł Ligeti'ego. Dość wcześnie stworzył on bowiem własną technikę - mikropolifonię - która z czasem stanowić będzie jeden z głównych wyznaczników jego stylu.

Już we wczesnych utworach, jak Éjszaka - Reggel, czy w Apparitions - kompozycji, która jako pierwsza przyniosła mu sukces na Zachodzie - styl ten, całkowicie odrębny, pozbawiony jakichkolwiek wpływów obcych, był już zarysowany wyraziście.

Apparitions to także punkt zwrotny w życiu Ligetiego. W grudniu 1956, po klęsce Rewolucji Węgierskiej kompozytor opuszcza kraj i osiedla się początkowo w Wiedniu, potem w Niemczech. Motywy podjęcia tej decyzji były zarówno natury politycznej, jak i artystycznej.

Od 1957 do 1958 Ligeti pracował jako free-lance w Studio Elektronicznym w Kolonii. W tym okresie pilnie studiował muzykę Karlheinza Stockhausena, Mauricio Kagela i Pierre Bouleza; kontakt z muzyką tych kompozytorów znalazł wyraz w Artikulation (1958). Ten właśnie utwór, wraz z ze skomponowanymi w trzy lata póśniej Atmosph?res na wielką orkiestrę, przyniosły Ligetiemu uznanie na zachodnioeuropejskiej scenie muzycznej. Posypały się zaproszenia: do Darmstadtu na Letnie Kursy Nowej Muzyki, do Sztokholmu, Madrytu, do Holandii. Szkoła Folkwang w Essen zaproponowała mu stałą pracę i był to początek wieloletniej działalności pedagogicznej Ligetiego, uwieńczonej profesurą w Musikhochschule w Hamburgu (1983-1988).

W tym okresie Ligeti realizował ideę, która już od pewnego czasu drążyła jego umysł: napisania pełnospektaklowego utworu muzyczno-scenicznego. Skomponowana w latach 1974-1977 opera Le Grand Macabre do libretta wedug Michela de Ghelderode (Wędrówki Mistrza Kościeja), została wystawiona w Sztokholmie wiosną 1978, oczywiście w konwencji teatru absurdu. Ligeti ukazał tu w nowy, rewelacyjny sposób muzyczne zastosowanie gier słownych. Jesienią 1978 nowa inscenizacja Le Grand Macabre odbyła się w Hamburgu, a 1981 - w Operze Paryskiej. W tych samych mniej więcej latach kompozytor rozwinął nową, wyrafinowaną technikę kompozytorską - polirytmię, na której oparł swą twórczość w latach 80. i 90. Jako przykład mogą posłużyć Etiudy na fortepian, których I księga powstała w 1985 r., koncerty fortepianowy (1985-1988) i skrzypcowy (1990-1992), czy Sonata na altówkę solo (1991-1994).

Niezliczone nagrody, wyróżnienia i odznaczenia, jakimi obdarzono Ligetiego, dowodzą nie tylko międzynarodowej sławy kompozytora, lecz również wielkiego szacunku dla jego dzieła i zasług pedagogicznych. Dalece niepełną listę nagród i odznaczeń otwiera członkostwo Wolnej Akademii Sztuki w Hamburgu i Bawarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium; należy też wymienić m. in.: Order "Pour le mérite" Akademii Sztuki i Nauki (1974), Nagrodę im. Bacha (Hamburg, 1975), Nagrodę im. Honeggera - Chevillion Bonnaud (Paryż, 1985), Grawemayer Award (Louisville, Kentucky 1986), tytuł Commandeur dans l'Ordre National des Arts et Lettres (Paryż, 1988), nagrodę kompozytorską Fundacji Księcia Monaco (1988), nagrodę Fundacji Balzaka i Premium Imperiale (1991), Ernst von Siemens Music Award (1993), nagrodę muzyczną Fundacji Rolfa Schocka, przyznaną przez Szwedzką Akademię w Sztokholmie (1995), nagrodę Fundacji Wolfa w Jerozolimie oraz Nagrodę Międzynarodowej Rady Muzycznej (obie w 1996). W 1997 Rumuńska Akademia przyznała Ligetiemu honorowe członkostwo, zaś w 1998 Akademia Sztuk Pięknych w Paryżu nadała mu tytuł "Associé étranger". Ligeti mieszka w Hamburgu, jest obywatelem austriackim.

Ważniejsze utwory: Három Weöres-dal, 3 pieśni na głos i fortepian do tekstów Sándora Weöresa (1946-1947), Sonata na wiolonczelę solo (1948-1953), Régi magyar társas táncok (Dawne węgierskie tańce towarzyskie) na flet, klarnet i smyczki (1949), Baladâ si joc (Ballada i taniec) na dwoje skrzypiec wg rumuńskich pieśni ludowych (1950), Négy lakodaimi tánc, 4 tańce weselne na 3 głosy i fortepian wg węgierskich pieśni ludowych (1950), Concert Românesc na orkiestrę (1951), Musica ricercata na fortepian (1951-1953), Ricercare na organy (1953), 6 Miniatur na zespół instrumentów dętych (1953; nowa wersja 1973), I Kwartet smyczkowy "Metamorphoses nocturnes" (1953-1954), Ejszaka - Reggel na dwa chóry a cappella do tekstów Sándora Weöresa (1955), Glissandi na taśmę (1957), Artikulation na taśmę (1958), Piece électronique Nr. 3 na taśmę (1957/58; nowa wersja 1996), Apparitions na orkiestrę (1958-1959), Fragment na orkiestrę kameralną (1961), Trzy bagatele na fortepian (1961), Volumina na organy (1961-1962), Atmospheres na orkiestrę (1961), Poemat symfoniczny na 100 metronomów dla 2 wykonawców i dyrygenta (1962), Requiem na 2 głosy solowe, 2 chóry mieszane i orkiestrę (1963-1965), Aventures & Nouvelles Aventures, akcja muzyczno-dramatyczna w 14 obrazach, libretto kompozytora (1966), Lux aeterna na 16-głosowy chór mieszany a cappella (1966), Koncert wiolonczelowy (1966), Lontano na orkiestrę (1967), Dwie etiudy na organy (1967-1969), II Kwartet smyczkowy (1968), Continuum na klawesyn (1968), 10 utworów na kwintet dęty (1968), Ramifications na orkiestrę smyczkową lub 12 smyczków solo (1968-1969), Kammerkonzert dla 13 instrumentalistów (1969-1970), Melodien na orkiestrę (1971), Koncert podwójny na flet, obój i orkiestrę (1972), Clocks and Clouds na chór żeński i orkiestrę (1972-1973), San Francisco Polyphony na orkiestrę (1973-1974), Rondeau, teatr jednego aktora na taśmę (1976), Le Grand Macabre, opera do libretta Miechaela Meschke i G. Ligetiego wg Michela de Ghelderode (1974-1977), Monument - Selbstportrait mit Reich und Riley (und Chopin ist auch dabei) - Bewegung, trzy utwory na 2 fortepiany (1976), Passacaglia ungherese na klawesyn (1978), Hungarian Rock, chaconne na klawesyn (1978), Trio na skrzypce, róg i fortepian (1982), Trzy fantazje wg Friedricha Hölderlina na 16-głosowy chór mieszany a cappella (1982), Magyar Etüdök (Etiudy węgierskie) na chór mieszany a cappella wg opowiadań Sándora Weöresa (1983), Etiudy na fortepian: I zeszyt (1985), II zeszyt (1988-1994), Koncert fortepianowy (1985-1988), Nonsense Madrigals, 6 utworów na 6 głosów męskich a cappella do tekstów Williama Brighty Rands, Lewisa Carrolla i in. (1988-1993), Der Sommer na głos i fortepian do tekstu Friedricha Hölderlina (1989), Koncert skrzypcowy (1990-1992), Loop na altówkę solo (1991), Sonata na altówkę solo (1991-1994), Facsar na altówkę solo (1992), Le Grand Macabre, nowa wersja (1996), Etiudy na fortepian - III księga (1995 -1997).

Etiudy

Etiudy zajmują ważne miejsce w twórczości Ligetiego i są w niej kolejnym punktem zwrotnym. Na ich odmienności zaważył fakt, że w 1982 kompozytor "odkrył" muzykę Afryki Centralnej. On sam znaczenie tego odkrycia dla swej twórczości porównywał ze znaczeniem odkrycia gamelanu dla twórczości Debussy'ego. W tym samym czasie Ligeti poznał utwory Conlona Nancarrowa, ogłaszając ich twórcę jednym z najwybitniejszych kompozytorów XX wieku.

Poza swoistym, odmiennym od europejskiego pojmowaniem ruchu, pulsu elementarnego, szczególnie zwróciła uwagę Ligetiego jednoczesność symetrii i asymetrii rytmu. Najbardziej fascynującym rezultatem oddziaływania nowego źródła inspiracji było koordynowanie skomplikowanych struktur polirytmicznych poprzez umieszczanie ich na siatce pulsu-bazy, pulsu - dodajmy - niewiarygodnie szybkiego (600 uderzeń na minutę).

Wszystko to widoczne jest dobrze w etiudach fortepianowych, wszelako - powtórzmy to raz jeszcze - nie można w nich mówić o wpływie muzyki afrykańskiej, lecz tylko (lub aż) o podjęciu charakterystycznej dla niej idei ruchu. Przy pewnych podobieństwach rytmicznych do źródła, z którego czerpał inspirację, muzyka Ligetiego nie reprezentuje w żadnym razie niczego, co można by nazwać "nurtem etnicznym". Jest, tak jak zawsze, zjawiskiem wielowarstwowym i, też jak zawsze, wyłączną własnością kompozytora, jednego z najbardziej niezwykłych w muzyce ubiegłego stulecia.

"Afrykańskość" nie wyczerpuje bynajmniej problematyki "wpływologii" w odniesieniu do etiud Ligetiego, do których - jak chce oficjalna muzykologia - prosta linia prowadzi przede wszystkim od Bartóka.

Ale sądzimy, że i to o wiele za mało, by chociażby zasygnalizować kwestię źródeł inspiracji etiud Ligetiego. Z tą wiedzą nie dojdziemy prawdy, dlaczego etiudy powstawały w latach osiemdziesiątych, potem w dziewięćdziesiątych, i dlaczego są, jakie są. Bez wątpienia byłby to fascynujący temat nie na jedną, lecz wiele prac doktorskich; pod warunkiem, że pisane byłyby przez autorów z różnych krajów, i koniecznie reprezentujących różne szkoły myślenia.

Nie mówiąc już o tym, że nie należałoby im polecać zbytniego wczytywania się w wypowiedź kompozytora, iż napisał etiudy, ponieważ... marnie gra na fortepianie i chciał niedowład swojej własnej techniki "przetransformować w profesjonalizm".

Warto dobrze przyłożyć się do wysłuchania etiud i nie dać się prowadzić za ucho w żadną stronę - ani do Afryki Centralnej, ani do węgierskiego Siedmiogrodu, ani do ogarniętych kalejdoskopem różnobarwnych ideologii krajów Zachodu.